کنترل هیجان در کودکان از جمله مواردی است که به بهبود روند زندگی کودک کمک زیادی می‌کند. طبق گفته روانشناسان شش هیجان اصلی داریم که عبارتند از: ناامیدی یا غم، خشم، خوشحالی، ترس، نفرت، تعجب. باقی هیجانات ترکیب این موارد می‌باشند. در صورتی که نتوانید هیجانات فرزندان خود را کنترل کنید، پیامدهای منفی رخ می‌دهد. به طوری که در بلند مدت سلامت روان و آرامش آنها به خطر می‌افتد.
تصور کنید روزی فرزندتان برای خواسته‌اش گریه و زاری زیادی راه اندازد یا در اتاق تاریک به شدت بترسد. برای اینکه فرزندتان زندگی سالمی داشته باشد، باید راه‌های کنترل هیجان در کودکان را بلد باشید. از این رو در ادامه به طور تخصصی دلایل هیجان و راهکارهای کنترل آن را شرح می‌دهیم. لازم به ذکر است که مجموعه کاردرمانی نوین توانسته با ارائه بهترین خدمات مطابق با جدیدترین متدهای روز به زندگی کودکان زیادی در مسائل مختلف کمک کند تا علاوه بر حال و در لحظه آینده روشن نیست داشته باشند.
جهت دریافت انواع خدمات کاردرمانی و گفتار درمانی یا روانشناسی کودک میتوانید به کلینیک نگاه نوین مراجعه کنید. شماره تماس : 09101427168
نشانه های بروز هیجان های بیش از حد در کودکان
جهت کنترل هیجان در کودکان بهتر است بتدا با برخی از نشانه های هیجان کودک آشنا شوید. گاهی پیش می‌آید که کودکان در شرایط مختلف از فضای مدرسه گرفته تا خانه و حتی مهمانی‌های خانوادگی، دچار تحریکات شدید احساسی میشوند. چنین کودکانی ممکن است در کلاس درس بی‌مقدمه به حرف معلم اعتراض کنند، وسط صحبت دیگران بپرند و اجازه ندهند گفت و گوی گروهی به صورت منظم پیش برود. یا ممکن است هنگام بازی گروهی با هم سالان، ناگهان خشمشان را بر سر دیگر بچه‌ها خالی کنند یا در یک لحظه از خنده به گریه تغییر حالت دهند. در ادامه، به چند حالت رایج از این هیجانات اشاره می‌کنیم.
- نوسان سریع حال روحی
برای مثال، ممکن است در یک لحظه شاد و پرانرژی باشند و چند دقیقه بعد بدون هیچ پیش زمینه‌ای، به شدت غمگین یا عصبانی شوند.
- انفجار آنی احساسات
برخوردهای تند، فریادکشیدن یا حتی ضربه زدن به دیگران از جمله رفتارهایی است که در این کودکان مشاهده میشود.
- سختگیری اطرافیان برای پیشگیری از ناراحتی کودک
برخی والدین و معلمان سعی می‌کنند با احتیاط رفتار کنند تا حساسیت و زودرنجی کودک تحریک نشود.
- تصمیم گیری‌های عجولانه و خطرناک
کارهایی مانند پریدن از ارتفاع زیاد بدون فکر یا استفاده‌ی غیرمجاز از وسایل خانه، نشان دهنده‌ی کم توجهی آنها به پیامدهای احتمالی است.
- اعتماد به نفس غیرواقعی
ممکن است توانایی‌های خود را بیش از اندازه ارزیابی کنند و ادعا کنند که من از پس هر کاری برمی‌آیم.
- خلاقیت و انرژی زیاد
این کودکان گاهی ایده‌های تازه و پرجنب و جوشی دارند. با این حال، توانایی مدیریت صحیح این انرژی بالا را ندارند.
- خواب نامنظم
برخی از آنها مشکل بی‌خوابی یا کم خوابی دارند که به خستگی و تحریک پذیری بیشتر منجر میشود.
چرا بعضی کودکان بیش از حد هیجانی می شوند ؟
بروز هیجانات شدید در کودکان ترکیبی از عوامل زیستی، خانوادگی و روانشناختی است. شناخت این ریشه‌ها به والدین، آموزگاران و متخصصان کمک می‌کند تا به درستی شرایط کودک را درک کنند و راهکارهایی برای کنترل هیجان کودک ارائه دهند.
- زمینه‌های ژنتیکی و زیستی
برخی کودکان به طور ارثی حساسیت بیشتری به محرک‌های محیطی دارند و سیستم عصبی آنها به سرعت تحریک میشود. در چنین شرایطی، حتی تنش‌های کوچک میتواند واکنشهای احساسی بزرگ در پی داشته باشد. ارائه تکنیکهای آرام کردن و آموزشهای منظم برای کنترل هیجان در کودکان، در کاهش این حساسیت مؤثر است.
- فضای تربیتی نامناسب و کمبود قوانین روشن
خانواده‌هایی که نظم یا الگوی انضباطی مشخص ندارند، امکان دارد ناخواسته کودکان را به سمت برون ریزی هیجانات شان هدایت کنند. در چنین خانه‌هایی یا مقررات سفت و سختی وجود ندارد یا نظم خانوادگی طوری است که کودک هر زمان بخواهد میتواند احساسات منفی خود را به شکلی خطرناک نشان دهد. ایجاد برنامه‌های منظم و الگوهای رفتاری ثابت، باعث میشود کودک یاد بگیرد چطور خشم یا اندوهش را به شیوه‌ای سالم بروز دهد.
- کمبود مهارت‌های کنترل هیجانی
بسیاری از کودکان هنوز شیوه‌های صحیح تشخیص و بیان احساسات خود را بلد نیستند. تا وقتی مهارت خودکنترلی کافی را کسب نکرده باشند، ممکن است به هر محرک استرس زا واکنش افراطی نشان دهند. در این موارد، استفاده از بازی‌ها یا فعالیت‌هایی که به تنظیم احساس و کاهش تنش می‌پردازد، میتواند بسیار تاثیرگذار باشد.
- فشارهای استرس زا و اضطراب‌های محیطی
کودکانی که به‌خاطر شرایط زندگی مثلا رقابت شدید تحصیلی، تغییر محیط یا حتی نداشتن دوست صمیمی دچار اضطراب هستند، معمولا بیشتر مستعد واکنشهای شدید عاطفی‌اند. در این شرایط، بدن کودک میزان زیادی هورمون استرس ترشح می‌کند و اگر مهارت کنترل این انرژی منفی را نداشته باشد، حتی یک اتفاق ساده میتواند به فریاد یا گریه طولانی منجر شود.
- مشکلات خانوادگی جدی
تجربه مشاجرات پیاپی والدین، فرآیند طلاق یا حضور یک بیمار مزمن در خانه میتواند کودک را مستعد بی‌قراری‌های هیجانی کند. چنین موقعیت‌های پر‌تنش در کانون خانواده، برای کودک دارای احساس ناامنی و ترس است و در صورت عدم دریافت حمایت روانی مناسب، به واکنشهای احساسی شدید منجر میشود.
- آسیبهای مغزی یا اختلالات عصبی
برخی ناهنجاری‌های فیزیولوژیک مانند ضربه مغزی، عفونت‌های شدید یا اختلالات عصبی خاص، روی فرایند پردازش هیجانات اثر گذاشته و موجب میشوند کودک رفتاری بسیار تند و خارج از کنترل از خود نشان دهد. در این موارد، تشخیص و مداخله سریع تخصصی ضروری است.
کودکان در چه سنی می‌توانند بر احساساتشان مسلط شوند ؟
توانایی درک و مدیریت هیجانات به‌مرور و هم‌زمان با رشد شناختی و عاطفی کودک شکل می‌گیرد. در سنین زیر پنج سال، انتظار نمی‌رود کودک به‌طور کامل هیجاناتش را مدیریت کند، گرچه فعالیت‌های بازی‌محور برای آموزش ابراز سالم احساسات بسیار مؤثر است. اما از حدود پنج یا شش سالگی به بعد، کودکان بیشتر می‌توانند درباره احساسات خود صحبت کنند و یاد می‌گیرند در مواجهه با خشم یا ترس، به جای جیغ و داد، از روش‌های آرام‌تر یا جملات مناسب کمک بگیرند. به همین دلیل، مرحله پیش‌دبستانی و سال‌های ابتدایی دبستان زمان مهمی برای پایه‌ریزی مهارت‌های کنترل هیجان و پیشگیری از مشکلات رفتاری در آینده محسوب میشود.
7 راهکار برای کنترل احساس و هیجان در کودکان
کودکان در سال‌های اولیه زندگی هنوز به مهارت‌های لازم برای کنترل هیجان خود مسلط نیستند. در ادامه به برخی از راه‌های کنترل هیجان در کودکان میپردازیم.
- روش یک مکث کوچک
در این تکنیک کنترل هیجان در کودکان، وقتی کودک دچار خشم یا اندوه شدید میشود، او را تشویق می‌کنیم تا پیش از هر نوع واکنش کلامی یا رفتاری، برای چند ثانیه مکث کند. میتوانید با علامت دست (مثلا قرار دادن کف دست خود به نشانه ایست) به او یادآوری کنید که در این لحظه نباید عجولانه تصمیم بگیرد. این فرصت کوتاه، کودک را قادر می‌سازد تا از هجوم یکباره احساسات فاصله بگیرد و نگاه منطقی‌تری به شرایط داشته باشد.
- تمرین صحنه سازی یا نقش‌آفرینی
از آنجا که کودکان عاشق بازی و خیال پردازی هستند، میتوانید با بازسازی موقعیت‌های هیجانی کمکشان کنید. به عنوان نمونه، وانمود کنید او عروسکش را در پارک جا گذاشته است؛ آنگاه از او بخواهید نشان دهد در چنین لحظهای چه احساسی پیدا می‌کند و چگونه آن را بروز می‌دهد. این روش به او فرصت می‌دهد تا از قبل، مدیریت خشم، ناراحتی یا ترس را تمرین کند و موقعیت‌های مشابه واقعی را راحت‌تر بپذیرد.
- جعبه آرامش یا کیف مهربانی
یک جعبه یا کیف خاص بسازید و اشیایی درون آن قرار دهید که به آرامش ذهن کودک کمک کنند. مانند دفترچه یادداشت، یک عروسک یا اسباب بازی نرم و کوچک، رنگ‌های پاستلی یا ماژیک‌های شاد، یک توپ پلاستیکی برای فشار دادن و حتی کتاب‌های مصور درباره احساسات. هنگامی که کودک از لحاظ هیجانی به هم می‌ریزد، او را تشویق کنید تا سراغ جعبه آرامش برود و با استفاده از یکی از وسایل داخل آن، خودش را آرام کند.
- تمرین توجه آگاهی
با کمک روش‌های ساده تنفسی، میتوانید کودک را تشویق کنید تا روی دم و بازدمش تمرکز کند. برای نمونه، از او بخواهید به‌آرامی نفس بکشد و هم زمان تا سه بشمارد. سپس بازدم را تا سه شماره بیرون بدهد. تکرار مداوم این تمرین مثلا روزی چند دقیقه سبب میشود کودک در لحظه خشم یا اضطراب به جای واکنش هیجانی، ابتدا روی تنفس خود متمرکز شود و فشار روانی را مهار کند.
- بوم احساسات
بر روی کاغذی بزرگ، جدولی رسم کنید و در هر خانه از جدول، تصویر یا نمادی از یک احساس (مانند شادمانی، خشم، اندوه و …) را بکشید. هر روز یا هر بار که کودک دچار یکی از این احساس‌ها شد، از او بخواهید در خانه مناسب علامتی بگذارد یا طرحی بکشد. این کار به او کمک می‌کند تا بتواند در لحظه تشخیص دهد که چه احساسی دارد و به مرور زمان، انگیزه پیدا کند که نحوه کنترل هرکدام را بیاموزد.
- تعریف و تمجید به موقع
در بسیاری مواقع، کودکان برای دیده شدن، هیجاناتشان را شدیدتر نشان می‌دهند. اگر مشاهده کردید فرزندتان با وجود خشم یا ناراحتی، رفتاری منطقی داشت، مثلا به جای جیغ کشیدن با جملات احترام آمیز حرفش را زد سریعا با کلماتی مثل آفرین که آروم موندی یا چه خوب خودتو کنترل کردی تشویقش کنید. تشویق به موقع باعث میشود او بیشتر به کنترل احساساتش ادامه دهد.
- دفتر خاطرات روزانه
دفتری به کودک بدهید تا اتفاقات هر روز را در آن بنویسد یا نقاشی کند؛ مهم نیست چقدر ساده باشد. گاهی تنها کشیدن چند شکلک نشانگر احساس روزانه اوست. این کار به کودک کمک می‌کند ضمن تقویت نوشتن یا نقاشی، آشنایی بیشتری با احساسات مختلف پیدا کند و به این ترتیب، روزانه مشغول خودشناسی باشد.
- مهارت صبر تدریجی
آموزش صبر در کنترل هیجان در کودکان نقش به سزایی دارد. گاهی کودک خواسته‌ای دارد که فوری برآورده نمی‌شود؛ در این لحظه، اندکی صبر کردن برایش سخت است. به او بیاموزید به تدریج زمان صبرش را افزایش دهد. برای مثال، اگر قبلا برای دریافت خوراکی مورد علاقه‌اش بلافاصله سروصدا می‌کرد، با تعیین یک زمان کوتاه مثلا ۳ دقیقه، از او بخواهید تا پایان آن زمان صبور باشد. این کار را در دفعات بعد طولانی‌تر کنید تا یاد بگیرد هر چیزی نیاز به زمان دارد و واکنشهای تندش را کنترل کند.
با استفاده از این شیوه‌های کنترل هیجان در کودکان، کودک نه تنها به تدریج توانایی بیشتری در مدیریت احساساتش پیدا می‌کند، بلکه عزت نفس بالاتری هم به دست می‌آورد. فراموش نکنید که در همه مراحل، صبوری، تکرار منظم تمرین‌ها و حمایت همیشگی شما، کلیدهای اصلی موفقیت در کنترل هیجان کودک هستند.
جهت دریافت انواع خدمات کاردرمانی و گفتار درمانی یا روانشناسی کودک میتوانید به کلینیک نگاه نوین مراجعه کنید. شماره تماس : 09101427168
نتیجه گیری
فرآیند رشد هیجانی فرزندان مسئله‌ای چند وجهی است و کنترل هیجان در کودکان نیازمند رویکردی منظم و جامع می‌باشد. با رعایت راهکارهای علمی ارائه شده، میتوان از سرایت برون ریزی هیجانی جلوگیری نمود و به مرور زمان، مهارت‌های خودکنترلی را در کودک تقویت کرد. ایجاد فضایی امن، تدوین قواعد مشخص و تشویق مداوم در لحظات بروز رفتار صحیح، بیشترین تاثیر را در کاهش واکنشهای افراطی دارد.
همچنین، بهره گیری از روشهایی مانند بازیهای نقش آفرینی یا تکنیکهای ذهن آگاهی، به کودکان اجازه می‌دهد احساسات خود را با اعتماد به نفس بالاتری بیان کنند. درنهایت دستیابی به تعادل احساسی برای کودکان به معنای رشد سالم روانی و ایجاد چشم اندازی روشن در زندگی آینده آنان است.
سوالات متداول درمورد کنترل هیجان در کودکان
- چگونه میتوانم به فرزندم کمک کنم تا خشم لحظهای خود را کنترل کند؟
معمولا استفاده از تکنیکهای مکث کوتاه، تنفس عمیق و صحبت درباره احساسات قبل از واکنش، میتواند به تسکین خشم آنی در کودکان کمک کند.
- از چه سنی باید آموزشهای کنترل هیجان برای کودکان شروع شود؟
طبق نظر بسیاری از متخصصان، از حدود سه تا پنج سالگی میتوان به تدریج تمرینهای ساده خودکنترلی را آغاز کرد و در سنین بالاتر تکمیل نمود.
- چه روشهایی برای آموزش همدلی و هم دردی به کودکان پیشنهاد میشود؟
بازیهای نقش آفرینی، خواندن داستانهای مفهومی و تشویق کودکان به بیان احساسات خود و دوستانشان، از موثرترین راهکارها برای پرورش همدلی است.
- چطور تشخیص بدهم فرزندم به کمک تخصصی روانشناس نیاز دارد؟
اگر واکنشهای هیجانی کودک بیش از حد معمول طول میکشد، تکرار میشود یا بر ابعاد مختلف زندگی (مدرسه، روابط اجتماعی، خانواده) تأثیر منفی میگذارد، بهتر است با یک روانشناس کودک مشورت کنید.